Vier mensen, één stem

De unieke vertaalreis van Bart Van Loo’s 'Stoute schoenen’

Eind februari verbleven vertaalsters Isabelle Rosselin en Emmanuelle Tardif twee weken samen in het Antwerpse Vertalershuis. Ze werkten er aan de Franse vertaling van ‘Stoute schoenen’ van Bart Van Loo, bezochten locaties uit het boek en werden uitgenodigd door de auteur. Ook de maanden daarna bleef de samenwerking intensief, met als afsluiter een werkweekend bij de auteur thuis, waarbij tussen de vele punten, komma’s, feiten en data ook een unieke band ontstond.

Mogen we de vertaling van ‘Stoute schoenen’ een groepsproject noemen?

Bart: "Zeker: we hebben er met vier aan gewerkt. Mijn boeken zijn nogal dik, dus ze worden telkens door twee vertalers aangepakt. Het systeem van de samenwerking met mij en mijn vrouw Coraline is gegroeid tijdens het werk aan de Franse vertaling van ‘De Bourgondiërs’ en ‘Napoleon’ en intussen staat het helemaal op punt. Het is heel intensief, een beetje gekkenwerk eigenlijk. Maar het loont en ik wil het voor mijn Franse vertalingen blijven doen.”

“Isabelle Rosselin werkte ook aan de twee eerdere Franse vertalingen mee. Voor Emmanuelle was het de eerste kennismaking met het proces. Zij hebben met twee het hele boek vertaald en vervolgens hebben mijn vrouw en ik meegelezen en feedback gegeven.”

Emmanuelle, jij zei meteen ja toen Isabelle je als covertaler vroeg voor ‘Stoute schoenen’. Waarom wou je het boek zo graag vertalen?

Emmanuelle: “Het was een unieke kans om samen te werken met Isabelle, die een van de beste vertalers van het Nederlands in het Frans is. Zij had mij eigenlijk overtuigd om de stap te zetten naar literair vertalen. Daarnaast sprak het onderwerp me aan: middeleeuwse geschiedenis ligt me na aan het hart. Ik ben ook opgegroeid in Rijsel en dacht dat ik de geschiedenis van de regio al kende, maar ik heb nog zoveel geleerd van Bart. Dat neem ik mee in de vertaling waar ik nu aan werk en waarmee ik in een stukje in dezelfde wereld blijf: ‘Margriete’ van Kathleen Vereecken."

Jullie werkten dit voorjaar twee weken samen in het Antwerpse Vertalershuis. Hoe was dat?

Isabelle: “Ik heb Emmanuelle aan de uitgeverij voorgesteld omdat ik wist wat ze als vertaler in haar mars had. We kenden elkaar echter nog niet persoonlijk. Het was heel fijn om samen in het Vertalershuis te verblijven. We konden zo bepaalde vertaalproblemen en uitdagingen bespreken, maar we hebben samen ook veel plekken bezocht die relevant waren voor het boek. Dat geeft je als vertaler een heel ander perspectief. Je kunt dan in zekere zin losser vertalen omdat je zelf een beeld hebt bij wat er in de tekst wordt beschreven.”

“Daarnaast was Emmanuelle de eerste lezer van de stukken die ik vertaalde, en omgekeerd. Veel dingen konden we zo met ons twee uitklaren, voor andere dingen gingen we dan weer bij Bart te rade. Als je samen in het Vertalershuis verblijft, zie je ook van dichtbij hoe de ander te werk gaat bij het vertalen. Dat is enorm leerrijk.”

Hoe gaat de vierkoppige samenwerking precies in zijn werk?

Bart: “Isabelle en Emmanuelle stuurden hun werk hoofdstuk per hoofdstuk naar ons door. Mijn vrouw en ik lazen de tekst vervolgens eerst apart en bespraken hem daarna samen: zin per zin, woord per woord. Mijn vrouw is een Française die literair erg goed onderlegd is. Haar bijdrage is dan ook bijzonder waardevol.”

“Zelf ken ik mijn boek in het Nederlands bijna uit het hoofd. Wanneer ik de Franse tekst lees, kom ik soms iets tegen waarvan ik denk 'dat heb ik niet zo gezegd'. Dan ga ik in de Nederlandse tekst kijken en zijn er twee mogelijkheden: ofwel heb ik het echt niet zo gezegd en dan gaan we samen op zoek naar een betere Franse formulering, ofwel stel ik vast: 'verdorie, ik heb dat eigenlijk wel zo gezegd, dat was blijkbaar niet zo goed' - en dan pas ik het aan en maak ik het beter, strakker. Zo verbeteren en versterken we elkaar voortdurend.

“Een te groot ego zou in een onderneming als deze heel moeilijk zijn. Het gaat erom samen te smeden aan de best mogelijke tekst. Isabelle en Emmanuelle zijn geweldige vertalers – groot genoeg om dat ego aan de kant te zetten. Bij zo’n lange samenwerking gaan de handschoenen ook uit. Je zegt niet meer ‘ik zou misschien dit nog willen aanpassen’, nee, je zet gewoon een streep door een woord. Het eindresultaat is wat telt.”

Isabelle: “Klopt, en die samenwerking liep eigenlijk meteen heel gemakkelijk. We wilden gewoon samen een zo goed mogelijk boek maken. Niemand voelde zich afgewezen als iemand anders een voorstel deed om de tekst beter te maken. Het is ook heel aangenaam om samen te werken met iemand die beseft wat vertalen inhoudt; iemand die weet dat het niet zomaar een kwestie is van routinematig Nederlandse woorden door Franse woorden vervangen, maar weet hoe intensief vertalen is.

Jullie hebben grotendeels digitaal samengewerkt, maar zijn ook een paar keer live samengekomen voor deze vertaling. Hoe moeten we ons dat voorstellen?

Bart: “Dat is echt heel pittig, maar zorgt ook voor een intense band. Het laatste werkweekend, om alle puntjes op de i te zetten, was begin juni. Isabelle en Emmanuelle zijn dan een weekend bij ons thuis geweest en we hebben elke dag van 's ochtends tot 's avonds gewerkt.”

Emmanuelle: “"We verdeelden de bladzijden en werkten dan eerst apart. Het huis van Bart is heel rustig gelegen en iedereen zat verspreid in de tuin, in de hoekkamer of op de bank te lezen. Daarna kwamen we terug samen om te discussiëren en knopen door te hakken. We hebben in de laatste versie van het manuscript nog bijna op elke pagina correcties moeten doorvoeren, een enorme klus.”

Bart: “We hebben dat weekend niet alleen hard gewerkt, maar ook goed gegeten, met goede wijn erbij, en fijne gesprekken gevoerd. We hebben samen op Franse folkmuziek gedanst die ik eerder nog niet kende - dat smeedt een band.”

Isabelle: “Daar sluit ik me helemaal bij aan. Zoals gezegd kenden Emmanuelle en ik elkaar voor dit project nog niet persoonlijk. Door de intensieve samenwerking, ook live, is er intussen een hechte band ontstaan. Zo komt Emmanuelle binnen een paar dagen nog samen met haar man bij me langs, onderweg terug naar huis van vakantie. Het is iets unieks.”

“Ook Coraline heeft een belangrijke rol gespeeld in deze vertaling. Zij is een Française uit Bourgondië die uiteraard erg vertrouwd is met het werk van Bart, maar er toch meer afstand van heeft dan de auteur zelf. Ze speelde vaak een sleutelrol in de communicatie tussen Bart en ons, om te zorgen dat we elkaar zo goed mogelijk begrepen, met elke nuance, en zo tot de best mogelijke vertaling konden komen.”

Het was ook zij die jaren terug een Franse variant voor ‘De Bourgondiërs’ vond. “De Franse uitgeverij Flammarion wilde niet weten van ‘Les Bourguignons’ – dat leek hen al te gastronomisch – en toen schudde Coraline ‘Les Téméraires’ uit haar mouw”, vertelt Bart. “Er is maar één Téméraire in de geschiedenis en dat is Karel de Stoute. Mijn vrouw dacht: waarom zetten we dat niet in het meervoud, dan hebben we iets dat kan staan naast iconische termen als “les rois maudits” of “les Templiers”. Die topvondst heeft zeker bijgedragen tot het grote succes van de vertaling.”

Wat waren de grootste uitdagingen bij het vertalen van ‘Stoute schoenen’?

Bart: “Het was een bijna atletische onderneming. Er is niet alleen heel veel tekst, ruim 800 geïllustreerde pagina’s, maar die is ook nog eens heel specifiek. Het staat bol van de informatie en is tegelijk geschreven in mijn kenmerkende stijl.”

Isabelle: “Ik vond het persoonlijk een van de moeilijkste boeken die ik al heb vertaald. Enerzijds heb je alle informatie, alle feiten, maar het boek is veel meer dan dat. Bart heeft zijn eigen stijl, met de nodige humor, en hij slaagt erin om de lezer te laten zien dat de historische figuren ook echt mensen zijn. Dat maakt het geheel zo boeiend.”’

Bart: "Vertalers als Emmanuelle en Isabelle zijn supergetalenteerde, zeg maar overgediplomeerde, helaas onderbetaalde vakmensen. Wat zij voor ‘Stoute schoenen’ hebben gedaan is werkelijk indrukwekkend. Het zijn ook nog eens heel fijne mensen. En dat is belangrijk, want ik wil alleen nog maar met sympathieke mensen samenwerken – sympathieke mensen die uitstekend werk leveren, uiteraard.”

Isabelle: “Een project als ‘Stoute schoenen’ is als een berg beklimmen. Als je halverwege staat denk je wel eens ‘waar ben ik aan begonnen?’ Maar als je boven staat voelt het zo goed. Zo’n positieve en constructieve samenwerking is een groot plezier, en bovendien heel erg zeldzaam. Ik vond het fantastisch.”

Emmanuelle: “Inderdaad. Het was een enorme uitdaging, maar het resultaat mag er zijn, en de vriendschappen die eruit zijn ontstaan maken het extra bijzonder.”

Waarom vind je die Franse vertalingen zo belangrijk, Bart?

Bart: “Ik ben geworden wie ik ben door mij te laven aan de Franse cultuur en geschiedenis. Komt daarbij dat het Frans in de loop der jaren een beetje mijn tweede moedertaal is geworden. Ik doe mijn theatertournee ook in het Frans en binnenkort komt er net als bij ‘De Bourgondiërs’ een podcast over ‘Stoute schoenen’ op La Première (RTBF). Bovendien gaat mijn werk vaak over thema’s die voor een Franstalig lezerspubliek relevant zijn. Dat dankzij een vertaling mijn boeken toegankelijk zijn voor Franstalige lezers is dus erg belangrijk voor mij.”

“Daarnaast kan een Franse vertaling ook heel wat in gang zetten. Toen Flammarion tekende voor de Franse uitgave van ‘Napoleon’, bijvoorbeeld, heb ik gevraagd om de Franse tekst eerst te laten nalezen door historicus Loris Chavanette, specialist op het vlak van Napoleon en de Franse Revolutie. Op basis van de Franse editie heb ik vervolgens best veel elementen aangepast in de Nederlandse tekst. Dat leidde tot een herziene en uitgebreide, definitieve uitgave van het boek in het Nederlands. De beschikbaarheid van een Franse vertaling heeft ook dingen in beweging gezet voor de Duitse en Engelse editie. Die uitgevers wilden de lectuur niet uitbesteden aan proeflezers, maar zelf het boek kunnen lezen. Ze hadden immers al Napoleonboeken in het fonds en stonden een beetje huiverig tegenover “alweer een boek over de keizer”.  Maar ze lazen en waren onafhankelijk van elkaar beiden bijzonder enthousiast. Onze grote inspanningen zijn niet voor niets geweest, want zonder de Franse vertaling hadden het Duitstalige en Engelstalige publiek ‘Napoleon. De schaduw van de Revolutie’ nooit kunnen lezen.”

De Franse vertaling van ‘Stoute schoenen’ verscheen op 15 oktober 2025 bij Flammarion als ‘Le Tour de la Grande Bourgogne. Sur les traces des Téméraires’.